Omstreeks het siësta-uur […] kwam achter de eilanden Capri en Ischia een donker dreigende lucht opzetten, die spoedig de zon verzwolg en den ganschen hemel bedekte, den rook uit den Vesuvius neerdrukte, zoodat men in de stad de zwavel begon te ruiken. […] In het loodgrauwe zwerk bliksemde het reeds geruimen tijd zonder onderbreking; de donder was echter nog niet waarneembaar; een adembeklemmende stilte verhoogde nog het onheilspellende van dit naderende onweer. (Fabricius 1934: 2-3)
Samen met dit natuurgeweld arriveert Circus Storm in Napels. Nadat de storm is gaan liggen, gaan de Napolitanen massaal naar de circustent toe om de flitsende optredens van artiesten en dieren te bekijken. Deze bijzondere optredens van onder andere leeuwen, panters en luchtacrobaten blijven bezoekers trekken en zullen zelfs beroemd worden. Dit verandert wanneer er plots een ongekende, winterse kou over de stad trekt: het circus verliest steeds meer klanten en gaat uiteindelijk failliet. De jonge advocaat Rambaldo Fittipaldi ziet zijn kans en besluit het circus te helpen in de hoop naam te maken als advocaat.
Dit is een voorproefje van de roman Leeuwen hongeren in Napels (1934) geschreven door Johan Fabricius (1899-1981). In dit boek komt een aantal interessante aspecten uit de Italiaanse cultuur en geschiedenis naar voren waaraan ik in wat volgt aandacht wil besteden.
Allereerst wordt er in het boek eenmalig ‘Il lotto’ genoemd. (69) Dit is een Italiaans kansspel dat voornamelijk in het Zuiden van Italië wordt gespeeld. Het spel is vergelijkbaar met de loterij, maar om de nummers van je lot te bepalen gebruik je La smorfia. Dat is een groot boek waarin allerlei gebeurtenissen, dromen, voorwerpen en personen worden gerelateerd aan een bepaald nummer. Stel je hebt net een bizarre droom gehad of je hebt iets bijzonders meegemaakt, dan ren je snel naar La ricevitoria (de plaats waar je loten kunt kopen) en krijg je een lot met nummers gebaseerd op die gebeurtenis. Als je graag meer wil weten over dit fenomeen dan raad ik je aan om de documentaire Dreaming by numbers (2006) van Anna Bucchetti te kijken (bekijk de trailer hier). Deze documentaire gaat diep in op de geschiedenis van Il lotto. Ook komen er verschillende mensen aan het woord die uitleggen wat hun beweegredenen zijn om mee te doen aan dit specifieke kansspel.
Bron: Giorgio Sommer, ‘1167 Napoli panorama’, ca. 1893-1903, Rijksmuseum Amsterdam.
Een ander thema in het boek heeft betrekking op racisme en de Italiaanse emigratie. Dit thema komt naar voren in beschrijvingen van een groep Senegalezen. Deze groep maakt deel uit van het circus, maar wordt vaak als ondergeschikt en ‘anders’ beschreven. Dit wordt bijvoorbeeld duidelijk aan het begin van het verhaal wanneer de Senegalezen geen eten krijgen dat hen aanstaat en ze zich hierover beklagen bij de directeur van het circus. De leider van de groep Senegalezen is net met zijn pleidooi begonnen wanneer ‘den blanken oppergod’ (de directeur) het pleidooi onderbreekt. (16) De kok wordt vervolgens door de directeur tot verantwoording geroepen, maar hij stribbelt tegen en gebruikt de racistische term ‘diesen senegalesischen Halbaffen’ (deze Senegalese halfapen) om de Senegalezen te beschrijven. (16) Dat er een scheiding bestaat tussen de Senegalezen en de anderen wordt ook duidelijk gemaakt wanneer Fabricius schrijft: ‘Wat voor voorstelling mochten de Senegaleezen wel van deze wereld der blanken hebben.’ (163)
Daarnaast wordt de groep Senegalezen als dierlijk, eng en arrogant beschreven. Hun act wordt door het circuspubliek ontvangen met de woorden ‘Ah… ché cosa spaventosa!’ (Oh… wat eng!) (27) Hun arrogantie komt naar voren wanneer het heel slecht gaat met het circus. De Senegalezen besluiten om hun geld aan Saul de leeuwentemmer geven, zodat hij al het geld en voedsel eerlijk onder de overgebleven artiesten kan verdelen maar: ‘Achteraf werden zij [de Senegalezen] er hoogmoedig onder, dat hij het aangenomen had, en drongen zich den oppassers en Saul soms wel wat te veel als gelijken op.’ (163) Wanneer de Napolitanen, tijdens een slechte periode voor het circus, voedsel komen brengen naar de hongerige circusdieren wordt duidelijk dat zij de Senegalezen als dierlijk beschouwen: ‘Deze verwaande dieren [de kamelen] kauwden zoo bedaard en zonder eenig merkbaar enthousiasme aan hun meelkoeken, alsof ze ze elken dag als ontbijt hadden gekregen. En verder speet het groot en klein, dat men den Senegaleezen niet ook iets in het keelgat mocht werpen.’ (178)
Kortom, de Senegalezen worden gezien als anders; ze zijn zogenaamd dierlijk en arrogant, met ‘de blanken’ als hun bazen. Aan het einde van het boek ontstaat er een interessante situatie waarin deze gedachte in een ander licht wordt gezet. WAARSCHUWING: als je nog niks over het einde van het boek wil weten, dan raad ik je aan de volgende alinea over te slaan!
Circus Storm, of wat daar nog van over is, wordt uiteindelijk gered door een Amerikaanse miljardair met de naam Jeffries. Zijn land van herkomst wordt omschreven als ‘het land van onbegrensde mogelijkheden en jonge miljardairs’. (233) Jeffries zelf wordt haast tot een god verheven. Dit wordt duidelijk wanneer de circusartiesten in de hal van het hotel wachten totdat Jeffries het contract komt ondertekenen: ‘Wat bevangen wachtten de eenvoudige lieden in de paleis-achtige hal op het oogenblik, dat het den grootten man uit Amerika zou believen, per lift tot hen af te dalen.’ (212-213) Als Jeffries weer naar zijn kamer gaat, wordt dat als volgt omschreven: ‘De Amerikaan was weer ten hemel gevaren.’ (214)
Degenen die eerst dachten boven de Senegalezen te staan, moeten nu gered worden door een rijke Amerikaanse god. Je zou kunnen stellen dat op deze manier het gedrag van ‘de blanken’ tegenover de Senegalezen in perspectief wordt gezet.
Bronnen: Lewis Wickes Hine, 1905, Wikimedia Commons; unknown, 1902, Wikimedia Commons.
Maar waarom is het nou juist een Amerikaan die het circus in Napels komt redden? Dit valt misschien deels te verklaren uit de geschiedenis. In de periode van 1861 tot 1985 emigreerden bijna 30 miljoen Italianen naar het buitenland in de hoop een beter leven te vinden. De Verenigde Staten waren een populaire bestemming en als je vanuit Zuid-Italië wilde emigreren, vertrok je meestal vanuit Napels. (Rotondi 2018) Zo bezien is het bijna logisch te noemen dat een rijke Amerikaan naar Napels komt om het circus te redden, en het circus naar Amerika brengt, hét land van onbegrensde mogelijkheden en rijkdommen. Hierbij moet wel gezegd worden dat het circus niet uit Italianen bestaat. Het gaat dus niet per se over de migratie van Italianen. Desalniettemin is Napels, gezien de geschiedenis, wel een logische plek voor de circusartiesten om naar de Verenigde Staten te vertrekken.
Hopelijk heeft dit blog over Il lotto en de Italiaanse migratie je honger naar kennis voorlopig gestild. Naast deze thema’s is er in het boek Leeuwen hongeren in Napels bovendien nog veel meer te ontdekken. Maar het vinden van deze parels laat ik aan jou, de hongerige lezer, over.
Bibliografie
Fabricius, Johan, Leeuwen hongeren in Napels, ’s-Gravenhage 1934.
Rotondi, Giuliana, ‘Storia dell’emigrazione italiana’, Focus.it (30 juli 2018), https://www.focus.it/cultura/storia/migranti-storia-emigrazione-italiana, geraadpleegd op 18 december 2021.